Gò Công Được Lập Nền Hành Chánh
Năm Đinh-Vị 1787, Chúa Nguyễn-Phúc-Ánh từ Xiêm- quốc kéo quân về, tiến vào cửa Cần-giờ. Nguyễn-Lữ lui binh đóng giữ ở Lạng-phụ (thuộc Biên-hòa), giao cho Thái-Bảo Phạm-Văn-Tham giữ thành Gia-định. Chúa Nguyễn đánh phá mãi không được bèn lập kế ly gián, khiến Phạm-Văn- Tham và Nguyễn-Lữ nghi ngờ lẫn nhau, bằng cách viết một bức mật thơ giả kể tội Tham kiêu hoạnh, ngầm sai Lữ hãy giết Tham đi.
Bức mật thơ ấy vờ đánh rớt, để quân tuần tiễu bắt được đem vào trình cho Tham xem xét. Tham xem thư cả kinh lo ngại không an. Giữa lúc ấy, chúa Nguyễn truyền phao tin rằng Tham đã đầu hàng, rồi trong một đêm lừa khi Nguyễn-Lữ còn đang nghi ngờ, binh chúa Nguyễn lại trương cờ trắng dối là binh của Phạm-Văn-Tham đã đầu hàng, từ Gia-định kéo ra định chiếm Biên-hòa. Nguyễn-Lữ khó nổi cự đương kéo quân chạy ra Qui-Nhơn.
Chúa Nguyễn đắc thắng chiếm lấy Biên-hòa đoạn chia binh tiến đánh Gia- định. Phạm-Văn-Tham thế cô sức kiệt đành chịu hàng, nhưng sau đó lại phản bị chúa Nguyễn giết chết. Khắc phục được thành Gia-định xong, vỗ an dân chúng, lập nền hành chánh đặt quan cai-trị đâu đó xong xuôi, binh chúa Nguyễn tiến chiếm tiền giang và hậu giang, trong đó có Định-tường, huyện Tân-hòa tức là Gò-công ngày nay, rồi kéo binh thâu phục Long-hồ (Vĩnh-long) một mặt tổ-chức quân sự để ngăn
ngừa quân Chân-lạp có thể thừa cơ quấy rối, một mặt quyết không để đất đai này lọt vào tay Tây-sơn nữa.
Lúc bấy giờ đất Nam Kỳ thuộc về tay chúa Nguyễn làm chủ, mỗi nơi đều có quan lưu thủ cai trị.
Từ đây đất Gò-công lần lần được khai thác mở mang, dân chúng sanh sống về nghề nông-nghiệp và đánh cá. Còn ngành thương mãi rất sút kém, chỉ một ít người Tàu di cư đến cư ngụ mua bán chút ít và một số làm nghề hạ bạc, trồng rẫy, v.v…
Quan đầu tỉnh dựng lên những cơ sở đặt guồng máy chánh-trị chỉnh đốn về mọi mặt, thâu được nhiều lợi-tức tài nguyên, nên đặt tên là Hòa-thạnh đóng thị trấn tại chợ Dinh (thuộc làng Đồng-Sơn bây giờ) thời-gian sau quan đầu tỉnh khác đến, cải Dinh-Hòa-Thạnh lại làm Phủ Hòa-Thạnh coi hai huyện : Phần đất phía Tây bên kia sông Rạch-lá là huyện Tân-Thạnh, phần đất phía Đông bên này là huyện Tân-hòa tức là thị xã Gò-công của ta bây giờ.
Đến triều Minh-Mạng nguyên niên phân nước Việt-Nam làm 5 kỳ như sau : 1. Kinh-kỳ. 2. Tả-kỳ. 3. Hữu-kỳ. 4. Bắc-kỳ. 5. Nam-kỳ.
Niềm Nam nước Việt kêu là Nam-kỳ Lục-tỉnh như sau đây : Biên-hòa, Gia-định, Định-tường, Vĩnh-long, An-giang và Hà-tiên, ngoài ra có phủ Hòa-thạnh, để huyện Tân-hòa trực thuộc phủ Tân-an, tỉnh Gia-định, huyện lỵ là nơi tỉnh lỵ bây giờ.
Kết luận : Chúng tôi đã trình bày đất Gò-công từ thời Thủy-Chân-lạp cho đến Nguyễn-sơ, Nguyễn Phúc-Ánh bôn tẩu vào Nam chống lại Tây-sơn, xuyên qua cuộc đời của ngài lắm cảnh truân chuyên nhiều lần hoạn nạn, dấu chân ngài đã từng đi khắp đó đây thâu phục anh hùng hào-kiệt để theo phò ngài.
Chính đất Gò-công là nơi dụng võ của tướng Võ-Tánh, một vị anh hùng tài ba thao lược, có nhiều can đảm, Tây- sơn nghe nói đến đều kính nể, giữa lúc thời loạn, người anh hùng đứng ra khuôn phò chúa Nguyễn cứu nguy đất nước, từ Gò-công xuống Vĩnh-long để gặp chúa Nguyễn.
Thật ra Gò-công là đất « Địa-Linh Nhơn-Kiệt » nơi đây sản-xuất các bậc công-thần, anh-hùng liệt-sĩ phò dưới triều nhà Nguyễn, trong đó có dòng họ Phạm, tức là Phạm-Đăng- Công, Phạm-Đăng-Dinh, Phạm-Đăng-Hưng, Ông là thân sinh Đức bà Từ-Dũ Thái-hoàng Thái hậu mẹ của vua Tự- Đức, bà là một bậc mẫu nghi trong thiên hạ được thần dân sùng kính.
Gò-công từ thuở xa xưa đã đóng góp rất nhiều về tài lực và nhơn lực cho chánh-phủ Nam-Triều qua những trang sử vàng son của đất nước.
Chúng tôi đã trình bày sự diễn tiến của đất Gò-công từ thuở xa xưa, qua phần sử lược đại-cương, hầu giúp bạn đọc tìm hiểu thêm những giai đoạn diễn tiến và những sự việc sẽ đến trong thời Pháp thuộc v.v…
Tuy nhiên không sao tránh khỏi những khuyết-điểm trong việc sưu-khảo này, mong bạn đọc bổ khuyết cho trong phần còn lại.